W obliczu globalnego kryzysu uchodźczego, postanowiliśmy zwrócić uwagę na grupę nastolatków z doświadczeniem uchodźczym, którzy stoją na co dzień przed wieloma wyzwaniami związanymi z adaptacją w nowym środowisku. Zrozumienie doświadczanych przez nich barier i trudności, a także wpływu tychże na rozwój i dobrostan młodzieży, jest kluczowe dla formułowania skutecznych odpowiedzi na ich potrzeby.
Młodzież z doświadczeniem uchodźczym napotyka liczne trudności, które mogą mieć długotrwały wpływ na ich życie. Problemy te są różnorodne i obejmują zarówno aspekty zdrowia psychicznego, jak i kwestie edukacyjne, integrację społeczną oraz dostęp do opieki zdrowotnej. Oprócz zmian fizjologicznych, społecznych
i psychologicznych, które charakteryzują okres dojrzewania, młodzież uchodźcza często boryka się
z traumatycznymi doświadczeniami, stresem akulturacyjnym, dyskryminacją i brakiem podstawowych zasobów.
Doświadczenie wojny i ucieczki skutkuje różnymi formami cierpienia psychicznego, w tym zespołem stresu pourazowego, zaburzeniami lękowymi i depresją. Z badania przeprowadzonego w 2022 roku na próbie ponad 700 mieszkających w Polsce osób uchodźczych pochodzących z Ukrainy przy użyciu kwestionariusza Refugee Health Screener-15 wynika, że 73 proc. uchodźców w Polsce doświadcza syndromu posttraumatycznego. 66 proc. badanych wykazuje natomiast wysoki wskaźnik stresu (Długosz i inni 2022). Respondenci przyznali, że głównymi przyczynami traumy były: konieczność opuszczenia swojego kraju i rodziny, strach przed ostrzałem oraz ryzyko utraty życia lub doznania obrażeń. Dużym źródłem niepokoju okazał się także lęk o życie i zdrowie bliskich, którzy pozostali
w Ukrainie oraz poczucie winy wobec tych, którzy zostali. Z innych źródeł wiemy, że do pogorszenia dobrostanu psychicznego uchodźców przyczynia się również stres związany z adaptacją kulturową i dyskryminacja. Grupa szczególnie wrażliwa to młodzież bez opieki, która wykazuje wysokie wskaźniki zaburzeń zdrowia psychicznego oraz niskie wskaźniki dostępu do usług psychiatrycznych i psychologicznych. Uchodźcy w Polsce (pochodzący z Ukrainy) mają odpowiednie warunki integracji w wymiarze instytucjonalno-prawnym i korzystają z nich – posiadają numery PESEL, otrzymują świadczenia z zabezpieczenia społecznego. Wiemy jednak, że integracja w wymiarze kulturowym
i społecznym jest długotrwałym procesem, do którego potrzeba znacznie bardziej złożonych instrumentów.
Z dostępnych danych statystycznych wiemy, że w polskich szkołach uczy się ok. 185 tys. uczennic i uczniów z Ukrainy (Chrostowska, 2023), a przecież doświadczenia uchodźcze mają nie tylko oni. Bariery edukacyjne tej grupy obejmują m.in. trudności językowe. Z raportu „Uczniowie uchodźczy z Ukrainy w polskim systemie edukacji” autorstwa Centrum Edukacji Obywatelskiej z 2024 roku wynika, że dużym wyzwaniem dla szkół jest znalezienie miejsca
w siatce zajęć na lekcje języka polskiego jako obcego. Odbywają się więc one wcześnie rano lub na koniec dnia. Dużym wyzwaniem jest też zarządzanie planem lekcji tak, by udało się połączyć uczniów o podobnym poziomie zaawansowania lub zbliżonych wiekowo. Uczęszczanie na JPJO wymaga od młodych osób dużej determinacji, niejednokrotnie opuszczają oni lekcje. Istotnym problemem zdaje się być również fakt, że nauczyciele uczący JPJO nie zawsze mają wiedzę z zakresu glottodydaktyki, która jest kluczowa w kontekście nauczania tego przedmiotu obcokrajowców – przekłada się to znacząco na jakość prowadzonych zajęć. Z raportu CEO wynika, że nauczyciele uważają uczniów z Ukrainy za kolejne, dodatkowe osoby ze specjalnymi potrzebami w klasie. Czują potrzebę indywidualizowania pracy z nimi, lecz brakuje im na to czasu i zasobów. Istotna mogłaby być tu rola asystentek międzykulturowych, niestety nie wprowadzono dotychczas systemowych, trwałych rozwiązań w zakresie ich zatrudniania i organizacji pracy. Asystentki zatrudniane są jako pomoc nauczyciela, co wiąże się z niskimi dochodami. Często też ich bezpośrednim pracodawcą nie jest szkoła, a organizacja pozarządowa dotowana różnymi grantami, co przekłada się na brak stabilności zatrudnienia i negatywną selekcję do roli. Z opinii asystentek wynika, że często nie czują się jak partnerki we wspieraniu uczniów, są niejako odseparowane od reszty nauczycieli. Bywa, że nie mają swojego miejsca w pokoju nauczycielskim, czują się osamotnione. Jednocześnie są często adresatkami zwierzeń ukraińskich uczniów, ale nie mają warunków do odbycia z nimi prywatnej rozmowy, np. w ustronnym, własnym miejscu. Przede wszystkim jednak – ich liczba w szkołach jest wciąż niewystarczająca. Inną trudnością uczniów jest nieodpowiednie umieszczenie w klasach, czyli zjawisko tzw. deklasacji – część uczniów trafia do niższych klas, gdzie jest starsza od polskich uczniów. Zjawisko powtarzania klasy jest w Ukrainie bardzo rzadkie, co sprawia, że deklasacja jest tym trudniejsza dla uczniów, ponieważ bycie starszym od kolegów i koleżanek z klasy kojarzy im się z czymś wstydliwym i trudnym.
Sytuację edukacyjną młodych osób z doświadczeniem uchodźczym komplikuje również presja na osiągnięcia edukacyjne i dyskryminacja w szkole (Newman i Niyozov, 2023). Zespół stresu pourazowego często wiąże się
z gorszymi wynikami w nauce, co pokazują badania dotyczące różnic w osiągnięciach edukacyjnych między młodzieżą uchodźczą a ogólną populacją uczniów (Will, Homuth, 2020).
W szkole, ale także poza nią, młodzi uchodźcy często stają przed wyzwaniami związanymi z dostosowaniem kulturowym i budowaniem nowych sieci społecznych, co utrudnia ich integrację ze społeczeństwem przyjmującym. Doświadczają trudności uczestniczenia w życiu towarzyskim. Sytuację pogarszają dyskryminujące zachowania rówieśników wynikające m.in z narracji obecnych w ich rodzinach. Rodzice młodych Polaków, jak wynika z badań, doświadczają niepokoju o pogorszenie dostępu do świadczeń i do usług publicznych – miejsc w żłobku, edukacji, opieki, służby zdrowia (Sadura, Sierakowski, 2022) w związku ze zmianami w populacji osób zamieszkującej Polskę. Młode osoby zapośredniczają te lęki, co z kolei piętrzy wyzwania w budowaniu międzynarodowych przyjaźni.
Ponadto, wiadomo z badań psychologicznych, że doświadczenia traumatyczne mogą komplikować procesy kształtowania i restrukturyzacji tożsamości w okresie dojrzewania, prowadzić do nieporozumień lub trudności
w dostosowaniu się (Fisher, 2019), a to czyni cały proces dla uchodźców i uchodźczyń trudniejszym.
Z badań prowadzonych wśród osób z doświadczeniem uchodźczym w Grecji wynika, że uczęszczanie do szkoły ma pozytywny wpływ na integrację relacyjną i poszerzanie kręgów przyjaźni (Palaiologou i Prekate, 2023). Tymczasem
z danych rządowych (listopad 2023) wynika, że do polskich szkół zapisano 49 proc. obcokrajowców w wieku 10-18 lat posiadających polski numer PESEL. Wydaje się to tym bardziej istotne, że z doniesień naukowych wiemy, że wsparcie społeczne w grupie i poza grupą może moderować bezpośredni związek między doświadczeniem traumatycznym, a zdrowiem psychicznym (m.in Model wielowymiarowego międzykulturowego treningu akulturacji MITA).
To jak opisaliśmy powyżej sytuację młodych osób z doświadczeniem uchodźczym jest wynikiem naszych rozmów
z ekspertami przez doświadczenie i przez wiedzę. Prowadziliśmy je w ramach spotkań „Okrągłe stoły: profilaktyka przemocy”, „Okrągłe stoły: zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży” i Maratonów Innowacji, które ekipa Inkubatora Włącznik 2.0 organizowała w kwietniu 2024. Wnioski z tych konwersacji poparliśmy badaniami literaturowymi. Nie wyczerpuje to jakkolwiek tematu. Wpływ migracji i traum wojennych na zdrowie psychiczne dorastających osób jest olbrzymi. Zapraszamy do współpracy z naszym Inkubatorem wszystkich z Państwa, którzy chcą odpowiadać na ten problem i mają pomysły na skuteczne interwencje, które wesprą migrancką i uchodźczą młodzież. Poszukujemy pomysłów, których wdrożenie i zweryfikowanie skuteczności będzie trwało od 3 do 9 miesięcy.
Zgłoszenia do I naboru są przyjmowane według wytycznych znajdujących się pod następującym linkiem za pośrednictwem formularza Karty Innowacji, który należy przesłać w wersji elektronicznej do dn. 12 czerwca 2024 r. do godziny 23:59 na adres: wlacznik@spoldzielnie.org. Kolejny nabór przewidywany jest na początek 2025 roku.
Średnia wysokość grantu wynosi 75 000 zł, maksymalna kwocie dofinansowania wynosi natomiast 120 000 zł.
