Gaslighting (inaczej unieważnianie) to wywieranie wpływu na inną osobę, którego efektem jest zwątpienie ofiary
w słuszność własnych myśli i uczuć, a w skrajnych przypadkach nawet w zdrowie psychiczne. Może być działaniem celowym, choć częściej jest stosowany nieumyślnie, na przykład kiedy rodzic neguje trudne emocje dziecka, ponieważ czuje się nieswojo rozmawiając o problemie. Jay Carter, badacz tego zjawiska stwierdził, że tylko 1% osób używa gaslightingu, aby zranić innych, a około 20% stosuje go jako nieświadomy mechanizm obronny. Gaslighting jest szczególnie destrukcyjny wobec osób marginalizowanych i stanowi formę wykluczenia społecznego. Osoby doświadczające gaslightingu często zmagają się z identyfikacją tego problemu. Mogą myśleć, że „wszystko dzieje się w ich głowie”, mimo że regularnie czują się podważane i wykluczone.
Katalog działań „gaslightingowych” jest dość szeroki. Grzegorz Miecznikowski (2021) zidentyfikował jako unieważnianie izolowanie ofiary od innych i podważanie sensu utrzymywanych przez nią relacji, przekonywanie ofiary, że jest „wariatem” lub cierpi na nieistniejące zaburzenia psychiczne; wprowadzanie do jej myślenia dezorientacji poprzez negowanie faktów i zaprzeczanie zdarzeniom, które miały miejsce; podważanie uczuć;
a także wywoływanie poczucia winy i utrudnianie weryfikacji informacji. Z kolei Aleksandra Kubala-Kulpińska (2019) zauważyła, że sprawcy gaslightingu często okazują troskę i zrozumienie, ale przeplatane z wybuchami agresji; sugerują, że ofiara „przesadza” lub „dramatyzuje”; podkreślają wady ofiary ironizując na temat jej niepowodzeń, często pod płaszczykiem żartów; a także wykorzystują emocjonalne reakcje ofiary jako rzekomy dowód jej niestabilności.
Z badań nad problemem gaslightingu i jego konsekwencji dla nastolatków wynika, że długoterminowo wpływa on na utratę istoty szarej mózgu i zmniejszenie integralności istoty białej. To z kolei ogranicza funkcje poznawcze (Gurbanov i inni, 2023). Zwiększa także ryzyko zaburzeń internalizacyjnych, takich jak zaburzenia lękowe i depresyjne (Sodoma, 2022), a także eksternalizacyjnych jak agresja czy zaburzenia dyssocjalne. Z badań, w których wzięło udział 80 par rodzic-dziecko prowadzących regularnie dziennik swoich interakcji i odczuć wywnioskowano, że tendencję do częstszego unieważniania emocji nastolatków mieli rodzice o mniejszej zdolności do hamowania własnych reakcji emocjonalnych (Buckholdt i inni, 2014). Wniosek ten potwierdziły częściowo badania przeprowadzone w Singapurze,
w których sprawdzano dwa aspekty: (1) na ile wzorzec rodzicielskiego unieważniania jest przekazywany międzypokoleniowo oraz (2) czy trudności rodziców w regulacji emocji pośredniczyły między byciem unieważnianym w dzieciństwie, a unieważnieniem własnego dziecka w dorosłości. W badaniu wzięły udział 293 rodziny. Analizy wykazały, że u ojców to, czy w dzieciństwie doświadczali oni unieważniania pozwalało trafnie przewidzieć, czy będą oni powtarzać ten wzorzec względem własnego dziecka. Natomiast u kobiet zależność ta była wyraźnie zapośredniczona przez ich trudności z regulacją emocji (trafnego rozpoznania pobudzenia emocjonalnego, adekwatnej jego ekspresji). Podkreśla to zasadność uwzględniania obszaru zasobów rodzicielskich we wspieraniu nastoletnich ofiar gaslightingu.
O gaslightingu występującym w szkole wiemy, że zachowania tego typu są trudne do zidentyfikowania ze względu na ich subtelny charakter, a tradycyjne narzędzia stosowane do identyfikacji przemocy rówieśniczej nie są wystarczająco „czułe”, aby je wychwycić (Christensen i Evans–Murray, 2021). Mogą one jednocześnie przyczyniać się do obniżenia wyników w nauce, zmniejszać motywację i zwiększać ryzyko porzucenia szkoły (Pascoe i inni, 2020).
To jak opisaliśmy powyżej doświadczenia młodych ludzi – ofiar gaslightingu jest wynikiem naszych rozmów
z ekspertami przez doświadczenie i przez wiedzę. Prowadziliśmy je w ramach spotkań „Okrągłe stoły: profilaktyka przemocy”, „Okrągłe stoły: zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży” i Maratonów Innowacji, które ekipa Inkubatora Włącznik 2.0 organizowała w kwietniu 2024. Wnioski z tych konwersacji poparliśmy badaniami literaturowymi. Nie wyczerpuje to jakkolwiek tematu. Zjawisko gaslightingu jest bardzo szerokie i wielokontekstowe. Zapraszamy do współpracy z naszym Inkubatorem wszystkich z Państwa, którzy chcą odpowiadać na ten problem i mają pomysły na skuteczne interwencje, które ochronią młodzież i dzieci przed skutkami unieważnienia lub przed samym doświadczeniem. Poszukujemy pomysłów, których wdrożenie i zweryfikowanie skuteczności będzie trwało od 3 do 9 miesięcy.
Zgłoszenia do I naboru są przyjmowane według wytycznych znajdujących się pod następującym linkiem za pośrednictwem formularza Karty Innowacji, który należy przesłać w wersji elektronicznej do dn. 12 czerwca 2024 r. do godziny 23:59 na adres: wlacznik@spoldzielnie.org. Kolejny nabór przewidywany jest na początek 2025 roku.
Średnia wysokość grantu wynosi 75 000 zł, maksymalna kwocie dofinansowania wynosi natomiast 120 000 zł.
