z rosnącą liczbą seniorów potrzebujących wsparcia, a z drugiej – ze spadkiem liczby potencjalnych opiekunów, co jest wynikiem demograficznego przesunięcia. Obserwowane zmiany w strukturze rodziny – zmniejszanie się liczby dzieci, wzrost bezdzietności – przyczyniają się do osłabienia tradycyjnego modelu opieki. Taka transformacja, często postrzegana jako element modernizacji i nuklearyzacji rodziny, stawia przed społeczeństwem nowe wyzwania związane z zapewnieniem odpowiedniego wsparcia dla osób starszych. Z badań przeprowadzonych w ramach Population Policy Acceptance Study wynika, że zarówno w Polsce, jak i w innych krajach europejskich powszechnie oczekuje się, że dzieci zajmą się swoimi rodzicami w późnym wieku, zorganizują im kompleksową pomoc, opiekę
i wsparcie. Mimo tych oczekiwań, ze względu na postęp chorób oraz inne towarzyszące okoliczności, seniorzy nie zawsze mogą pozostać w swoim dotychczasowym środowisku. W takich sytuacjach oni sami, ich rodziny lub obie strony wspólnie podejmują decyzję o przeniesieniu do instytucji oferującej całodobową opiekę.
Zmniejszenie się potencjału opiekuńczego w rodzinach sprawia, że rosnące obciążenie opiekuńcze musi być przeniesione na publiczne i prywatne instytucje. Rodzi to pytanie o jakość i dostępność usług dla seniorów, a także wpływ opieki instytucjonalnej na dobrostan osób w późnej dorosłości. Przebywanie osób starszych w instytucjach wsparcia całodobowego jest bowiem doświadczeniem, które może wpływać na ich stan emocjonalny
i psychiczny w znaczący sposób. Warto zwrócić uwagę na to, jak zmiana otoczenia, ograniczenie niezależności oraz zmiana codziennych rutyn wpływają na osoby w późnej dorosłości. Próżno szukać protokołów „onboardingu” w nowej roli.
Badania poświęcone tematowi jakości życia mieszkańców instytucji opieki długoterminowej zwracają uwagę na trzy grupy czynników wpływających na dobrostan tych osób: społeczne, zdrowotne i psychologiczne.
W kontekście czynników psychologicznych, na uwagę zasługują zaburzenia afektywne, szczególnie zaś – depresja. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), obserwuje się wzrost jej występowania w populacji osób powyżej 65. roku życia. Co więcej – podczas gdy wśród pacjentów w tym wieku ogółem odsetek ten osiąga 25%, wśród pacjentów zamieszkujących instytucje opieki wynosi 30% (World Health Organization, Fact sheet on depression). Taka skala jest olbrzymim wyzwaniem dla opiekunów instytucjonalnych, którzy często nie mają wykształcenia wystarczającego do udzielenia pomocy psychologicznej.
Innym często wskazywanym czynnikiem wpływającym na dobrostan mieszkańców instytucji opieki długoterminowej jest częstość odwiedzin bliskich i przyjaciół (Chang i inni, 2021). Regularne odwiedziny mogą znacząco zmniejszyć poczucie izolacji i samotności wśród seniorów. Interakcje z rodziną, przyjaciółmi oraz „społecznością pochodzenia” przynoszą uczucie przynależności i połączenia ze światem zewnętrznym. Obecność bliskich daje również seniorom wsparcie emocjonalne istotne w radzeniu sobie z codziennymi wyzwaniami. Krótkofalowo natomiast – przynosi radość, zwiększa poczucie szczęścia i ogólnie poprawia nastrój. Z raportu „Wsparcie osób żyjących z chorobą Alzheimera – lokalne rozwiązania wzmacniające potencjał opiekuńczy rodziny” autorstwa Beaty Bugajskiej (2023) przedstawiającego sytuację w mieście Szczecin wynika natomiast, że udział rodzin w opiece nad mieszkańcami Domów Pomocy Społecznej jest bardzo ograniczony. Rodziny rzadko uczestniczą w wizytach lekarskich odbywających się poza terenem placówki, sporadycznie zabierają swoich bliskich na spacery lub wspomagają ich podczas posiłków. Zdecydowana większość rodzin, po umieszczeniu swoich bliskich w instytucjach, ogranicza swoje zaangażowanie w bezpośrednią opiekę.
W obszarze czynników społecznych istotnie na dobrostan wpływają wyższe funkcje społeczne, jak relacje przyjacielskie lub interakcje interpersonalne jako takie. Badania obserwacyjne ze Stanów Zjednoczonych wskazują jednakże, że interakcje między mieszkańcami instytucji, a personelem są rzadkie, krótkie i skoncentrowane głównie na opiece fizycznej. Mieszkańcy często spędzają czas w bezruchu, mają niski poziom zaangażowania w aktywności społeczne i fizyczne, a ich okresy izolacji mogą trwać od 40 do 90% obserwowanego czasu (Siette i inni, 2020). Można przypuszczać, że podobne badanie replikowane w Polsce mogłoby przynieść zbliżony wynik. Wskazują na to chociażby obserwacje poczynione przez Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur przy RPO i opisane w raporcie „Prawa mieszkańców domów pomocy społecznej” w roku 2017.
Trzeci spośród czynników znacząco wpływających na dobrostan seniorów to zdrowie. Jakość życia poprawia zarówno dobre samopoczucie fizyczne, jak i sprawne funkcjonowanie poznawcze. Dobre zdrowie pozwala seniorom na większą aktywność, a to jest kluczowe dla utrzymania ich samodzielności i ogólnego poczucia satysfakcji. Dobry stan psychiczny seniora pozwala na skuteczne zarządzanie stresem, rozwijanie produktywnych relacji interpersonalnych
i osiąganie osobistych celów.
Istnieją metody profilaktyki chorób neurodegeneracyjnych oraz przewlekłych. Należą do nich choćby regularne ćwiczenia fizyczne, stosowanie diety bogatej w przeciwutleniacze, podejmowanie aktywności umysłowych, które stymulują mózg, czy techniki relaksacyjne, medytacyjne i uważnościowe (Lima i inni, 2020). Ich stosowanie
w instytucjach zależy jednak w największej mierze od kompetencji zatrudnionego w instytucjach personelu. Z raportu „Deficyty kompetencji kadr i menedżerów instytucji społecznych w kontekście doświadczeń związanych z pandemią COVID-19” wynika, że forma zatrudnienia pracowników tych instytucji ma charakter prekaryjny. Aż 91,7 proc. badanych zatrudnionych było na umowę zlecenia, co nie gwarantuje pracownikom dodatkowych środków na rozwój oraz wpływa negatywnie na ich zaangażowanie i proaktywność. Dodatkowo, badani poproszeni o wskazanie własnych luk kompetencyjnych w pierwszej kolejności wymienili umiejętności w zakresie psychologii i radzenia sobie ze stresem (33,3 proc. odpowiedzi). Co więcej, 30 proc. pracowników liniowych uznało, że jakość świadczonej przez ich placówki pomocy mogłaby być wyższa, gdyby dysponowali lepszą wiedzą na temat zachowań prozdrowotnych. Te wnioski są uniwersalne i dotyczą zarówno okresu pandemicznego, jak i czasu post-pandemicznego. Rodzi to potrzebę wspierania osób w późnej dorosłości w radzeniu sobie z wyzwaniami wynikającymi z nowego fragmentu ich biografii – pobytu w instytucji opieki, jak i wspierania całego otoczenia tych instytucji – bo i dla nich jest to nie lada wyzwanie.
To jak opisaliśmy powyżej doświadczenia osób w późnej dorosłości jest wynikiem naszych rozmów z ekspertami przez doświadczenie i przez wiedzę. Prowadziliśmy je w ramach spotkań „Okrągłe stoły: profilaktyka przemocy”, „Okrągłe stoły: zdrowie psychiczne dzieci imłodzieży” i Maratonów Innowacji, które ekipa Inkubatora Włącznik 2.0 organizowała w kwietniu 2024. Wnioski z tych konwersacji poparliśmy badaniami literaturowymi. Nie wyczerpuje to jakkolwiek tematu. Funkcjonowanie instytucji opieki długoterminowej jest wielokontekstowe. Zapraszamy do współpracy z naszym Inkubatorem wszystkich z Państwa, którzy chcą odpowiadać na ten problem i mają pomysły na skuteczne interwencje wzmacniające mieszkańców i pracowników instytucji opieki. Poszukujemy pomysłów, których wdrożenie i zweryfikowanie skuteczności będzie trwało od 3 do 9 miesięcy.
Zgłoszenia do I naboru są przyjmowane według wytycznych znajdujących się pod następującym linkiem za pośrednictwem formularza Karty Innowacji, który należy przesłać w wersji elektronicznej do dn. 12 czerwca 2024 r. do godziny 23:59 na adres: wlacznik@spoldzielnie.org. Kolejny nabór przewidywany jest na początek 2025 roku.
Średnia wysokość grantu wynosi 75 000 zł, maksymalna kwota dofinansowania wynosi natomiast 120 000 zł.
