Osoby migranckie z niepełnosprawnością w Polsce stoją przed podwójnym wyzwaniem – przystosowania się do życia w nowym kraju oraz pokonywania barier związanych z niepełnosprawnością. Badania wskazują, że stanowią oni grupę szczególnie narażoną na wykluczenie społeczne, ograniczony dostęp do informacji oraz usług. Migranci z niepełnosprawnościami mierzą się z licznymi wyzwaniami administracyjnymi związanymi z koniecznością uzyskania polskiego orzeczenia o niepełnosprawności pomimo posiadania dokumentów z kraju pochodzenia. System ich wsparcia opiera się głównie na działalności organizacji pozarządowych. Od niedawna uzupełniają go również Centra Integracji Cudzoziemców, których dystrybucja w różnych częściach kraju jest nierównomierna. Na rok 2025 planowane jest utworzenie kolejnych z nich.
Jednym z najpoważniejszych wyzwań, przed którymi stają osoby migranckie z niepełnosprawnością w Polsce, jest skomplikowany system prawno-administracyjny dotyczący uznawania niepełnosprawności. Między Polską a Ukrainą nie istnieje umowa bilateralna w sprawie wzajemnego uznawania dokumentów potwierdzających stopień niepełnosprawności, co stanowi ogromną przeszkodę dla migrantów z niepełnosprawnościami. W konsekwencji, dokumenty wydane w ramach zagranicznych systemów orzekania o niepełnosprawności nie są automatycznie uznawane na terenie Polski, co potwierdził Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych. Osoby te muszą przejść przez pełną procedurę orzeczniczą, identyczną jak obywatele polscy.
Proces uzyskania polskiego orzeczenia o niepełnosprawności jest wieloetapowy i wymaga znacznego nakładu czasu oraz zasobów. Najpierw osoba migrancka musi uzyskać numer PESEL, a następnie złożyć wniosek w powiatowym zespole do spraw orzekania o niepełnosprawności właściwym dla miejsca pobytu. Do wniosku należy dołączyć zaświadczenie lekarskie o aktualnym stanie zdrowia wydane nie wcześniej niż 30 dni przed złożeniem wniosku oraz dotychczasową dokumentację medyczną przetłumaczoną na język polski przez tłumacza przysięgłego. Ten ostatni wymóg stanowi szczególne wyzwanie, m.in dlatego, że np. wielu uchodźców nie zdołało zabrać ze sobą dokumentacji medycznej podczas ewakuacji lub została ona utracona w okolicznościach wojennych. Ci, którzy nie mają uchodźstwa w biografii także nie zawsze dysponują niezbędnymi dokumentami.
Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił uwagę, że brak dokumentacji medycznej, utraconej w okolicznościach niezależnych od wnioskodawcy, nie powinien być przyczyną wydłużenia postępowania. Jednakże w praktyce, bez odpowiedniej dokumentacji, proces orzeczniczy staje się znacznie bardziej skomplikowany i czasochłonny. Postulowana zmiana polegająca na zaniechaniu żądania dokumentacji dotyczącej stanu zdrowia w przypadku uznania jej za niewystarczającą do wydania orzeczenia wymaga zmian w przepisach, które na ten moment nie zostały wprowadzone.
Dlaczego jednak to istotne?
Dostęp do systemu wsparcia i świadczeń socjalnych dla osób migranckich z niepełnosprawnościami jest ściśle uzależniony od ich statusu prawnego w Polsce. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, cudzoziemcy mogą korzystać ze świadczeń pomocy społecznej dopiero po zakończeniu procedury legalizacji pobytu, czyli np. uzyskaniu statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej. Ta podstawowa zasada powoduje, że niektóre osoby z niepełnosprawnościami pozostają bez dostępu do niezbędnego wsparcia w początkowym, często najtrudniejszym okresie pobytu w Polsce.
Osoby, które otrzymały status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, mogą korzystać z pomocy realizowanej przez okres do 12 miesięcy w ramach indywidualnego programu integracji (IPI). W ramach tego programu przysługują im świadczenia pieniężne na pokrycie kosztów utrzymania oraz nauki języka polskiego, opłacenie składki na ubezpieczenie zdrowotne, praca socjalna, poradnictwo specjalistyczne oraz inne działania wspierające proces integracji.
Mimo to system wsparcia dla osób migranckich z niepełnosprawnością opiera się w dużej mierze na działalności organizacji pozarządowych, a nie na kompleksowej polityce państwa. Organizacja pomocy dla uchodźców wojennych z niepełnosprawnościami opiera się przede wszystkim na działalności NGO-sów, które zwracają uwagę, że wiele działań nadal podejmowanych jest oddolnie, co wymaga sprawnego systemu koordynacji.
To jak opisaliśmy powyższe wyzwanie jest wynikiem naszych rozmów z ekspertami przez doświadczenie i przez wiedzę. Prowadziliśmy je w ramach spotkań „Okrągły stół: włączenie społeczne osób w wieku senioralnym”, „Okrągły stół: włączenie społeczne osób z doświadczeniem migracji” i Maratonów Innowacji, które ekipa Inkubatora Włącznik 2.0 organizowała w pierwszym kwartale 2025. Wnioski z tych konwersacji poparliśmy badaniami literaturowymi. Nie wyczerpuje to jakkolwiek tematu. Funkcjonowanie migrantów z niepełnosprawnościami jest wielokontekstowe. Zapraszamy do współpracy z naszym Inkubatorem wszystkich z Państwa, którzy chcą odpowiadać na ten problem i mają pomysły na skuteczne interwencje. Poszukujemy pomysłów, których wdrożenie i zweryfikowanie skuteczności będzie trwało od 3 do 9 miesięcy.
Średnia wysokość grantu wynosi 75 000 zł, maksymalna kwocie dofinansowania wynosi natomiast 120 000 zł.
